Ngày nay, không ít người cho rằng trẻ tự kỷ đang “tăng nhanh” vì hai lý do: trẻ tiếp xúc công nghệ nhiều và cha mẹ ít có thời gian trò chuyện, chơi cùng con. Đây là băn khoăn có thật và phản ánh đúng sự thay đổi nhịp sống hiện đại.
Tuy nhiên, từ góc nhìn khoa học, rối loạn phổ tự kỷ (ASD – Autism Spectrum Disorder) không phải là hệ quả trực tiếp của công nghệ. Đây là một rối loạn phát triển thần kinh, có yếu tố di truyền và sinh học rõ ràng. Công nghệ và môi trường nuôi dạy có thể khiến các dấu hiệu dễ bị bỏ sót hoặc nhầm lẫn, nhưng không phải nguyên nhân chính gây ra vấn đề tự kỷ.
Điều quan trọng là cha mẹ cần hiểu những dấu hiệu cốt lõi được công nhận bởi các tiêu chuẩn quốc tế (DSM-5, WHO). Theo đó, rối loạn phổ tự kỷ (ASD) được chẩn đoán dựa trên hai nhóm chính:
- Khó khăn trong giao tiếp và tương tác xã hội.
- Hành vi lặp lại, sở thích hạn hẹp và hạn chế với các thích ứng thay đổi.
Dưới đây là 10 dấu hiệu tiêu biểu, kèm theo phân tích để phụ huynh có thể nhìn nhận đúng, tránh hoang mang về con mình.
10 dấu hiệu trẻ tự kỷ phổ biến
1. Hạn chế giao tiếp bằng mắt
Trẻ tự kỷ thường ít khi nhìn vào mắt người đối diện, ngay cả khi được trò chuyện hoặc vui chơi. Cách phân biệt:
- Trẻ nhút nhát có thể tránh mắt trong một vài tình huống, nhưng vẫn nhìn cha mẹ khi cần giúp đỡ hoặc chia sẻ niềm vui.
- Với trẻ tự kỷ, việc thiếu giao tiếp mắt diễn ra thường xuyên, kể cả khi con muốn thể hiện nhu cầu.
2. Không phản ứng ổn định khi được gọi tên
Ở 12–18 tháng, trẻ sẽ có xu hướng quay đầu khi nghe gọi tên. Với trẻ thuộc phổ tự kỷ, điều này không thường xuyên xảy ra. Nhiều phụ huynh nhầm lẫn rằng con “nghe kém”. Nhưng thực tế, thính lực của nhiều trẻ ASD hoàn toàn bình thường. Khó khăn nằm ở khả năng định hướng xã hội, khiến con không tự động kết nối khi được gọi.
3. Thiếu hành vi chia sẻ sự chú ý (joint attention)
Một dấu hiệu dễ quan sát là khi cha mẹ chỉ vào đồ vật, trẻ bình thường sẽ nhìn theo, chia sẻ sự chú ý. Nhưng trẻ tự kỷ thường bỏ qua hoặc chỉ tập trung vào thứ mình thích. Hành vi chia sẻ sự chú ý – joint attention – là bước đệm để học ngôn ngữ. Nhiều nghiên cứu cho thấy trẻ thiếu kỹ năng này gặp khó khăn nghiêm trọng trong phát triển lời nói.
4. Ít hoặc không bắt chước
Khả năng bắt chước (vỗ tay, chào tạm biệt, giả vờ uống nước) là cách trẻ học kỹ năng xã hội. Trẻ nằm trong nhóm ASD thường khó bắt chước hành vi đơn giản, dẫn đến chậm trễ trong nhiều lĩnh vực phát triển. Bố mẹ cần hiểu rằng đây không phải là ngang bướng/không nghe lời, mà là hạn chế trong xử lý và sao chép hành vi.
5. Không biết chơi giả vờ
Ở độ tuổi mẫu giáo, các trò chơi tưởng tượng (cho búp bê ăn, bác sĩ khám bệnh) thể hiện sự phát triển nhận thức của lứa tuổi này. Trẻ thuộc phổ tự kỷ thường chỉ xoay quanh các hành vi lặp đi lặp lại như xếp đồ vật, xoay bánh xe, bật tắt công tắc. Đây là một trong những điểm phân biệt rõ nhất giữa ASD và chậm nói thông thường.
6. Ngôn ngữ bất thường hoặc hạn chế
Nhiều phụ huynh lo ngại khi con 2 tuổi chưa biết nói, khó phân biệt đâu là chậm nói thông thường, đâu là tự kỷ. Điều này có thể đánh giá qua những biểu hiện:
- Trẻ chậm nói tuy ngôn từ hạn chế nhưng thường cố gắng giao tiếp bằng ánh mắt, cử chỉ.
- Ngược lại, trẻ tự kỷ có thể biết nhiều từ nhưng không dùng để giao tiếp xã hội. Một số trẻ ASD không nói, số khác nói nhưng lặp lại nguyên văn lời người khác (echolalia), hoặc dùng từ không đúng ngữ cảnh.
7. Nhạy cảm bất thường với giác quan
Trẻ thuộc phổ tự kỷ có thể phản ứng quá mức (bịt tai khi có tiếng ồn) hoặc tìm kiếm cảm giác lặp đi lặp lại (nhìn chằm chằm vào quạt trần). Những hành vi này gọi là biểu hiện rối loạn xử lý cảm giác.
8. Hành vi lặp đi lặp lại
Vẫy tay, xoay vòng, xếp đồ vật theo hàng dài… thường xuất hiện liên tục. Các nhà nghiên cứu cho rằng hành vi này giúp trẻ tự điều chỉnh cảm giác và giảm căng thẳng. Vì vậy, phụ huynh cần hiểu rằng đây là cách trẻ thích nghi với thế giới.
9. Khó thích nghi với thay đổi
Trẻ tự kỷ thường bám chặt vào thói quen: chỉ ăn một món, đi đúng một tuyến đường. Khi thay đổi, trẻ dễ bùng nổ cảm xúc. Về lâu dài, đây là rào cản trong học tập và sinh hoạt, nhất là khi bước vào môi trường học đường luôn đòi hỏi sự linh hoạt.
10. Khó xây dựng và duy trì quan hệ xã hội
Trẻ ít quan tâm đến bạn bè, không biết cách tham gia trò chơi nhóm, hoặc không hiểu quy tắc xã hội ngầm như “chờ đến lượt”. Biểu hiện này đôi khi bị nhầm lẫn với việc “khó gần”. Nhưng trên thực tế, vấn đề này phản ánh khả năng hình thành và duy trì quan hệ bị hạn chế toàn diện ở trẻ ASD.
Khi nào cần đưa con đi đánh giá?
Một vài hành vi đơn lẻ chưa thể khẳng định đây là dấu hiệu trẻ tự kỷ. Việc chẩn đoán đòi hỏi các chuyên gia quan sát tổ hợp nhiều dấu hiệu, tần suất xuất hiện và ảnh hưởng đến sinh hoạt hay học tập. Nếu trẻ có từ 2–3 dấu hiệu trở lên từ danh sách kể trên, phụ huynh nên cho con tới các trung tâm can thiệp uy tín để đánh giá toàn diện. Điều này giúp xác định nhu cầu thật sự, từ đó xây dựng lộ trình hỗ trợ phù hợp cho các con.
Can thiệp sớm – bước đi quyết định
Các nghiên cứu quốc tế chỉ ra rằng trẻ được can thiệp trước 3–6 tuổi có khả năng cải thiện vượt trội về giao tiếp, ngôn ngữ và kỹ năng xã hội. Những phương pháp can thiệp được áp dụng rộng rãi có thể kể đến là:
- ABA (Applied Behavior Analysis) – phân tích hành vi ứng dụng.
- Âm ngữ trị liệu – hỗ trợ ngôn ngữ và giao tiếp.
- Trị liệu hành vi – ngôn ngữ cá nhân hóa.
- Phối hợp chặt chẽ với gia đình để duy trì và mở rộng tiến bộ.
Lời kết
Trong xã hội hiện đại, nhiều cha mẹ có thể nhầm lẫn trong việc nhận biết sự khác biệt phát triển tự nhiên và dấu hiệu trẻ tự kỷ. Hiểu đúng 10 dấu hiệu cốt lõi sẽ giúp cha mẹ quan sát con khoa học hơn, tránh hoang mang không cần thiết và kịp thời tìm đến chuyên gia khi cần.
Nếu bạn quan tâm đến việc đánh giá, can thiệp và đồng hành cùng con dựa trên cơ sở khoa học, hãy tham khảo thêm các chương trình tại Mầm Xanh để có thông tin đầy đủ và đáng tin cậy.
